کبد را بیشتر بشناسیم

اندام کبد

کبد بزرگترین اندام جامد و بزرگترین غده بدن انسان است که بیش از 500 کارکرد ضروری را در بدن انجام می‌دهد.

نقش‌های کبد شامل سم‌زدایی، سنتز پروتئین و تولید مواد شیمیایی است که به هضم غذا کمک می‌کند. همچنین کبد به عنوان بخشی از دستگاه گوارش، در هضم و جذب مواد غذایی بصورت غیر مستقیم تاثیر دارد.

این مقاله به نقش‌های اصلی کبد، چگونگی بازسازی کبد، زمانی که کبد به درستی کار نمی‌کند چه اتفاقی می‌افتد و چگونه کبد را سالم نگه داریم، توضیح داده می‌شود.

ساختار

کبد در قسمت سمت راست بالای شکم و زیر دیافراگم قرار دارد. وزن آن معمولاً حدود یک و نیم کیلوگرم است، که در افراد مختلف می‌تواند متفاوت باشد. پوست تنها عضوی است که سنگین‌تر و بزرگتر از کبد است.

کبد تقریباً مثلثی شکل است و از دو لوب تشکیل شده است: یک لوب راست بزرگتر و یک لوب چپ کوچکتر. رباط فالسیفرم (falciform ligament) دو لوب‌ کبدی را از هم جدا می‌کند. وظیفه دیگر این رباط نواری متصل نگه داشتن کبد به دیافراگم است.

لایه‌ای از بافت فیبری به نام کپسول گلیسون (Glisson’s capsule) قسمت بیرونی کبد را می‌پوشاند. صفاق، غشایی که پوشش حفره شکمی را تشکیل می‌دهد، روی کبد را نیز می‌پوشاند.

این موارد به نگه داشتن کبد در جای خود کمک کرده و کبد را از آسیب فیزیکی محافظت می‌کند.

رگ‌های خونی

بر خلاف بسیاری از اندام‌ها، کبد دارای دو منبع اصلی خون است. سیاهرگ باب کبدی (یا ورید پورتال)، سیاهرگی است که خون را از روده و طحال به کبد می‌رساند و غنی از مواد مغذی می‌باشد که از دستگاه گوارش جذب شده است. منبع خون بعدی، شریان کبدی است که خون اکسیژن‌دار را از قلب به کبد می‌رساند.

رگ‌های خونی به مویرگ‌های کوچکی تقسیم می‌شوند که هر کدام به یک لوبول ختم می‌شوند. لوبول‌ها واحدهای عملکردی کبد هستند و از میلیون‌ها سلول به نام هپاتوسیت (سلول کبدی) تشکیل شده‌اند.

در انتها 3 ورید کبدی (ورید کبدی راست، ورید کبدی میانی و ورید کبدی چپ) خون را از کبد خارج می‌کند (شکل 1).

کارکرد کبد

کبد غده‌ای است که وظایف زیادی در بدن دارد. ارائه یک عدد دقیق دشوار است، اما ممکن است کبد بیش از 500 نقش متمایز داشته باشد. وظایف اصلی کبد عبارتند از:

• تولید صفرا: صفرا به روده کوچک کمک می‌کند تا چربی‌ها، کلسترول و برخی ویتامین‌ها را جذب کند. صفرا از نمک‌های صفراوی، کلسترول، بیلی‌روبین، الکترولیت‌ها و آب تشکیل شده است.
• جذب و متابولیسم بیلی‌روبین: بیلی‌روبین از تجزیه هموگلوبین تشکیل می‌شود. کبد یا مغز استخوان آهن آزاد شده از هموگلوبین را ذخیره می‌کنند که نسل بعدی سلول‌های خونی را می‌سازد.
• حمایت از لخته‌های خون: ویتامین K برای فعال کردن ترومبین (یکی از عوامل انعقاد خون) لازم می‌باشد. صفرا در کبد تشکیل می‌شود و برای جذب ویتامین K ضروری است. کبد باید به اندازه کافی صفرا تولید کند تا فاکتورهای انعقادی ایجاد کند.
• سوخت و ساز چربی: صفرا چربی‌ها را تجزیه می‌کند و هضم آنها را آسان می‌کند.
• متابولیسم کربوهیدرات‌ها: کبد کربوهیدرات‌ها (مثل گلوکز) را به شکل پلیمرهای درشت (مثل گلیکوژن) ذخیره می‌کند. بدن می‌تواند این کربوهیدرات‌های ذخیره شده در کبد را در مواقع ضروری یا افت قند خون، دوباره به مولکول‌های کوچکتر (مانند گلوکز) بشکند و تجزیه کند. گلوکز یا قند در جریان خون آزاد می‌شود تا سطح قند خون را تنظیم کند و انرژی سریعی به دست آورد.
• ذخیره ویتامین و مواد معدنی: کبد ویتامین‌های محلول در چربی (A، D، E و K) و همچنین B12 را ذخیره می‌کند. مقدار قابل توجهی از این ویتامین‌ها را ذخیره می‌کند. کبد آهن هموگلوبین را به شکل فریتین ذخیره می‌کند که این فرتین برای ساخت گلبول‌های قرمز جدید در مغز استخوان بکار می‌رود. کبد همچنین مس را ذخیره و آزاد می‌کند.
• کمک به متابولیسم پروتئین‌ها: صفرا به تجزیه پروتئین‌ها برای هضم کمک می‌کند.
• فیلتر کردن خون: کبد ترکیبات بدن از جمله هورمون‌ها (مانند استروژن و آلدوسترون) و ترکیبات خارجی از بدن (از جمله الکل و سایر داروها) را فیلتر و حذف می‌کند.
• عملکرد ایمونولوژیک: کبد بخشی از سیستم فاگوسیت (بیگانه خواری) تک هسته‌ای است. سلول‌های ایمنی بدن در کبد را سلول‌های کوپفر می‌نامند که به تعداد زیاد در کبد یافت می‌شوند. این سلول‌ها ویروس‌ها، باکتری‌ها یا سایر میکروارگانیسم‌های تک سلولی عامل بیماری‌زایی را که ممکن است از طریق روده وارد کبد شوند، با فعالیت فاگوسیتی نابود می‌کنند.
• تولید آلبومین: آلبومین رایج‌ترین پروتئین سرم خونی است ک ه در کبد ساخته می‌شود. کارکرد آلبومین در خون، انتقال اسیدهای چرب و هورمون‌های استروئیدی است که کمک به تنظیم فشار خون و همچنین جلوگیری از نشت رگ‌های خونی می‌کند.
• سنتز هورمون آنژیوتانسینوژن (angiotensinogen): این هورمون در کبد تولید شده و باعث تولید آنزیمی به نام رنین در کلیه‌ها می‌شود. رنین خود باعث باریک شدن رگ‌های خونی شده و موجب افزایش فشار خون می‌شود.

بازسازی کبد

به دلیل اهمیت کبد و عملکردهای آن، تکامل تضمین کرده است که تا زمانی که کبد سالم بماند، می‌تواند به سرعت دوباره رشد کند. در همه مهره داران، از ماهی گرفته تا انسان، کبد توانایی رشد مجدد را دارد. کبد تنها اندام احشایی است که می تواند بازسازی شود. تا زمانی که حداقل 25 درصد از بافت باقی بماند، می تواند به طور کامل بازسازی شود. کبد می‌تواند بدون از دست دادن عملکرد در طول فرآیند رشد، به اندازه و توانایی قبلی خود رشد کند.

برداشتن دو سوم از کبد در موش باعث می‌شود بافت کبد باقیمانده به اندازه اصلی خود بازگردد و عملکرد خود را در عرض 7 تا 10 روز بازیابی کند. در انسان، این فرآیند کمی بیشتر طول می‌کشد، اما بازیابی می‌تواند در عرض ۸ تا ۱۵ روز اتفاق بیفتد. محققان پیشنهاد می‌کنند که برداشتن لوب راست یا چپ کبد با جراحی، منجر به ترمیم کامل توده کبد پس از 3 ماه می‌شود، در حالی که راندمان فعالیت سلولی خیلی سریع‌تر از این مدت (7 تا 10 روز پس از عمل) به حداکثر خودش می‌رسد. طی چند هفته بعد، بافت جدید کبد از بافت اصلی قابل تشخیص نیست.

تعدادی از ترکیبات مانند فاکتورهای رشد و سیتوکین‌ها، مسئول بازسازی کبد هستند. برخی از مهمترین ترکیباتی که در فرآیند بازسازی کبد نقش ویژه دارند عبارتند از:

• فاکتور رشد هپاتوسیت
• انسولین
• فاکتور رشد تغییر دهنده آلفا (TGF-α)
• فاکتور رشد اپیدرمی
• اینترلوکین-6
• نوراپی نفرین

بیماری‌های کبدی

اندامی به پیچیدگی کبد می‌تواند طیف وسیعی از مشکلات را تجربه کند. یک کبد سالم بسیار کارآمد عمل می‌کند. با این حال در یک کبد بیمار یا با عملکرد پایین، عواقب آن می‌تواند خطرناک یا حتی کشنده باشد.

نمونه هایی از بیماری‌های کبدی عبارتند از:

فاسیولیازیس (Fascioliasis): تهاجم انگلی یک کرم، که به عنوان فلوک کبدی (Liver fluke) شناخته می‌شود، باعث این بیماری می‌شود. فلوک کبدی می‌تواند ماه‌ها یا حتی سال‌ها در کبد خفته بماند. فاسیولیازیس یک بیماری گرمسیری است.

فیبروز و سیروز کبدی: بعد از ایجاد زخم در کبد، بافت زخم جایگزین سلول‌های کبدی در فرآیندی به نام فیبروز کبدی می‌شود. سموم، الکل و هپاتیت برخی از عواملی هستند که باعث ایجاد فیبروز کبدی می شوند. در نهایت، فیبروز می‌تواند منجر به نارسایی کبد شود زیرا عملکرد سلول‌های کبدی از بین می‌رود که به آن سیروز کبدی گفته می‌شود.

هپاتیت: هپاتیت نامی است که به عفونت کلی کبد داده می‌شود که ویروس‌ها، سموم یا یک پاسخ خودایمنی می‌تواند باعث آن شود. التهاب کبد علامت ویژه این بیماری است. در بسیاری از موارد، کبد می‌تواند خود را بهبود بخشد، اما در موارد جدی ممکن است نارسایی کبدی رخ دهد.

بیماری کبد الکلی: مصرف زیاد الکل در مدت طولانی می‌تواند باعث آسیب کبدی شود.

کلانژیت اسکلروزان اولیه (PSC): یک بیماری التهابی جدی مجاری صفراوی است که منجر به تخریب آنها می‌شود. در حال حاضر هیچ درمانی وجود ندارد و علت آن ناشناخته است.

بیماری کبد چرب: این بیماری معمولاً همراه با چاقی یا مصرف مضر الکل رخ می‌دهد. در بیماری کبد چرب، واکوئل‌های چربی (به صورت ذرات چربی) در سلول‌های کبد ایجاد می‌شود. بیماری کبد چرب غیر الکلی زمانی رخ می‌دهد که مصرف الکل علت آن نباشد.

سندرم گیلبرت (Gilbert’s syndrome): این یک اختلال ژنتیکی است که 4 تا 16 درصد جمعیت را تحت تأثیر قرار می‌دهد. در سندرم گیلبرت، بدن به طور کامل بیلی روبین را تجزیه نمی‌کند. زردی خفیف ممکن است رخ دهد، اما این اختلال بی ضرر است.

سرطان کبد: شایع‌ترین انواع سرطان کبد، کارسینوم کبدی و کلانژیوکارسینوما هستند. علل اصلی الکل و هپاتیت است. این ششمین نوع شایع سرطان در سراسر جهان و سومین علت مرگ و میر ناشی از سرطان در سراسر جهان است.

سلامتی کبد

در زیر برخی از توصیه‌های بنیاد کبد آمریکا برای کمک به حفظ عملکرد کبد آنطور که باید ارائه شده است:

رژیم غذایی: از آنجایی که کبد مسئول هضم چربی‌ها است، مصرف بیش از حد چربی می‌تواند کبد را بیش از حد تحت فشار قرار دهد و باعث اختلال در سایر وظایف آن شود. همچنین مصرف زیاد چربی ارتباط موثری با بیماری کبد چرب دارد.

اجتناب از مصرف الکل: مصرف زیاد الکل به مرور زمان باعث سیروز کبدی می‌شود.

اجتناب از مصرف مواد غیرمجاز خوراکی: مواد غیرمجاز می‌توانند کبد را با سموم بیش از حد پر کنند. اجتناب از این مواد می‌تواند به کبد اجازه دهد تا وظایف ضروری خود را بدون مانع انجام دهد.

احتیاط هنگام با هم مصرف کردن داروها: برخی از داروهای تجویزی و داروهای طبیعی می‌توانند تأثیر منفی داشته باشند. بطور مثال مصرف همزمان داروها با الکل، فشار قابل توجهی بر کبد وارد می‌کند.

محافظت در برابر مواد شیمیایی موجود در هوا: مواد شیمیایی موجود در هوا می‌توانند باعث آسیب کبدی شوند. هنگام رنگ آمیزی یا استفاده از مواد شیمیایی تمیزکننده قوی یا باغبانی، منطقه باید به خوبی تهویه شود و افراد باید از ماسک استفاده کنند.

سفر و واکسیناسیون: اگر فردی به منطقه‌ای سفر می‌کند که هپاتیت A یا B ممکن است نگران کننده باشد، واکسیناسیون ضروری است. انگل مالاریا در کبد رشد و تکثیر می‌کند که در نهایت موجب تب زرد شده و می‌تواند منجر به نارسایی کبد شود.

رابطه جنسی ایمن: هیچ واکسنی برای هپاتیت C وجود ندارد. اقدامات جنسی ایمن می‌تواند به پیشگیری از این بیماری کمک کند.

از قرار گرفتن در معرض خون و میکروب‌ها اجتناب کنید: در صورت قرار گرفتن در معرض خون فرد دیگری، مراقبت های پزشکی را دریافت کنید.

با وجود توانایی کبد در بازسازی، لازمه انجام این امر سالم بودن بافت کبدی است. انتخاب سبک زندگی و اقدامات رژیم غذایی، کبد می تواند در بیشتر موارد به محافظت از کبد کمک کند.

استفاده از مکملهای مفید برای پاکسازی کبد: بعضی از مکمل‌ها خوراکی که از گیاهان دارویی یا داروهایی گیاهی تهیه شده‌اند می‌توانند باعث کاهش التهاب، التیام زخم و بهبود کلی سلامت کبد و کارایی آن شوند.

جمع بندی

کبد بزرگترین عضو جامد بدن انسان است. کبد بخشی از سیستم گوارشی است و نقش اساسی در حذف سموم از خون، متابولیسم مواد مغذی و عملکرد سیستم ایمنی دارد.

مرجع و ماخذ:

https://www.medicalnewstoday.com/articles/305075#structure