گیاهان دارویی موثر در بهبود و تقویت سیستم ایمنی

محیط اطراف ما مملو از پاتوژن­‌هایی مثل قارچ­‌ها، باکتری‌­ها و ویروس­‌هاست. بدن جاندارن و از جمله انسان، غنی از مواد مغذی است که شرایط رشدی ایده آل برای اکثر میکروارگانیسم­‌ها می‌باشد. بنابراین وجود یک سیستم تدافعی برای مقابله با این پاتوژن­‌ها دارای اهمیت است. سیستم ایمنی در مهره‌داران دارای ساختاری پیچیده است که نقش اصلی آن محافظت جاندار در برابر عوامل مهاجم می‌­باشد.

سیستم ایمنی در انسان شامل سیستم غیر اختصاصی و ذاتی (Innate) و سیستم اختصاصی (Specific) است. سیستم ایمنی غیر اختصاصی شامل ماکروفاژها، آنتی‌ژن­‌ها و نوتروفیل­‌ها می‌­باشد که از طریق فعالیت­ سلول­‌های کشنده طبیعی نوعی پاسخ غیر اختصاصی و فوری را به عوامل خارجی ایجاد می­‌کنند. در صورت عبور پاتوژن­‌ها از این سد، با سیستم ایمنی اکتسابی روبرو می‌­گردند که در آن عوامل بیماری‌­زا شناسایی شده و متناسب با آن آنتی‌ژن، آنتی‌بادی مناسب تولید می­‌گردد.

بیماری­‌های زمینه­‌ای مثل دیابت، بیماری­‌های قلبی- عروقی، بیماری­‌های ریوی، انواع سرطان­‌ها و اضافه وزن باعث افزایش آسیب‌پذیری بدن نسبت به سایر بیماری­‌ها می­‌گردد. بنابراین حفظ استانداردهای تغذیه‌­ای و بهبود سیستم ایمنی بدن، راهکاری بدیهی برای پیشگیری از ابتلا به بسیاری از بیماری­‌ها است.

چه گیاهانی در بهبود و تقویت سیستم ایمنی موثرند؟ از داروهای گیاهی برای تقویت سیستم ایمنی می‌توان به جینسنگ، ریحان، رزماری، آویشن، دارچین، زنجبیل، میخک دارویی، زردچوبه، سیر، زیره سبز، فلفل سیاه، فلفل چیلی، پیاز و چای سبز می‌تواند سیستم ایمنی را تقویت کنند.

بر همین اساس، سازمان بهداشت جهانی (WHO) مصرف غذاهای سالم و از جمله مواد غذایی گیاهی را برای تقویت سیستم ایمنی و پیشگیری از بسیاری بیماری‌­ها توصیه می­‌کند. بسیاری از گیاهان با دارا بودن ترکیبات آنتی اکسیدانی، پلی فنولی، فیتوکمیکال و سایر ترکیبات فعال زیستی در کنار ویتامین­‌ها و معدنی مورد نیاز، از بهترین منابع تغذیه­‌ای هستند که بهبود سیستم ایمنی یکی از آورده­‌های آن­ها است.

بر این اساس، اغلب ترکیبات گیاهی با بهبود عملکرد بهینه بدن و جلوگیری از بسیاری بیماری­‌های زمینه­‌ای، به صورت غیر مستقیم در بهبود سیستم ایمنی بدن نقش دارند. مهم‌ترین گیاهانی که به صورت مستقیم و غیر مستقیم در بهبود عملکرد سیستم ایمنی نقش دارند در ادامه نشان داده شده است.

1- جینسنگ

با نام علمی Panax ginseng از خانواده Araliaceae از مهم‌ترین گیاهانی است که دارای اثرات زیستی گسترده بوده که یکی از این اثرات بهبود سیستم ایمنی بدن است. اگرچه تمام قسمت‌های این گیاه دارای ترکیبات فعال است، قسمت مورد استفاده ریشه گیاه است. از مهم‌ترین ترکیبات دارویی جینسنگ می­‌توان به ترکیبات تری‌ترپنوئید گلیکوزاید یا ساپونین­‌ها اشاره کرد که معروف‌ترین آن ترکیب جینسنوزید (ginsenosides) است. همچنین ترکیبات فعال آمینواسید، آلکالوئید، فنول، پلی‌پپتید و ویتامین­‌های B1 و B2 نیز در قسمت­‌های مختلف این گیاه وجود دارد.

جینسنگ هزاران سال است که در طب سنتی کاربرد دارویی دارد. از کاربردهای سنتی آن می‌­توان به برطرف کننده خستگی، بهبود استرس­‌های روانی، تنظیم قند خون، بهبود میل جنسی، تنظیم قند خون، تعدیل سیستم ایمنی بدن و پیشگیری از سرطان اشاره نمود.

تعدیل کننده­ سیستم ایمنی، ماده‌­ای زیستی و یا مصنوعی است که می­‌تواند واکنش­‌های سیستم ایمنی را تحریک، تعدیل و یا سرکوب نماید. جینسنگ اغلب به عنوان یک گیاه آداپتوژن شناخته می­‌شود که اثرات مختلفی را در بدن نشان می‌­دهد. ترکیبات خاص این گیاه دارای تاثیرات گسترده‌­ای است که مهم­ترین آن­ها شامل القا مقاومت غیر اختصاصی در برابر ترکیبات شیمیایی مضر و همچنین استرس‌­های مختلف، القا حس نشاط، افزایش طول عمر، بهبود ظرفیت و فعالیت ذهنی و اثرات تعدیل کنندگی سیستم ایمنی از طریق تاثیر بر محور هیپوتالاموس- هیپوفیز می­‌باشد. نتایج آزمایشات نشان می‌­دهد جینسنگ باعث افزایش فعالیت سلول­‌های کشنده طبیعی (NK) و افزایش فاگوسیتوز می‌­گردد.

2- ریحان

ریحان با نام علمی Ocimum basilicum L با داشتن ترکیبات لینالول، کاتچین، کوئرستین و غیره دارای اثرات ضد تومور، آنتی اکسیدانت، ضد التهاب، ضد قارچ، باکتری و ویروس است. اندام مورد استفاده ریحان برگ و ساقه (تازه و خشک) می‌­باشد.

3- رزماری

با نام علمی Rosmarinus officinalis L دارای ترکیباتی مثل لینالول، اوکالیپتول، رزمارینیک اسید، کافئیک اسید و غیره بوده که اثرات ضد تومور، آنتی اکسیدانت و ضد التهاب دارد. اندام مورد استفاده رزماری برگ و ساقه (تازه و خشک) می‌­باشد.

4- آویشن

با نام علمی Thymus vulgaris L است که برگ و ساقه (تازه و خشک) مورد استفاده قرار می‌­گیرد. مهم‌ترین ترکیبات این گیاه شامل تیمول، کارواکول، لینالول و غیره بوده و اثراتی مثل ضد تومور، آنتی اکسیدانت، ضد التهاب، ضد قارچ، باکتری و ویروس را دارد.

5- دارچین

با نام علمی Cinnamomum verum است که اندام مورد استفاده آن پوست است. پوست دارچین با دارا بودن ترکیباتی مثل یوژنول، سینامیک اسید، کاتچین، ترپینول و غیره دارای اثرات ضد باکتری، آنتی اکسیدان، ضد التهاب، ضد دیابت، ضد قارچ و ضد ویروس می‌­باشد.

6- زنجبیل

با نام علمی Zingiber officinale و دارا بودن ترکیباتی مثل جینجرول، ژرانیول، پارادول و غیره اثرات زیستی گسترده‌ای شامل اثرات ضد التهاب، ضد باکتری، آنتی‌اکسیدان، ضد تومور، ضد ویروس و تعدیل کننده سیستم ایمنی را دارا است. اندام مورد استفاده این گیاه ریزوم (تازه و خشک) می‌­باشد.

7- میخک دارویی

با نام علمی Syzygium aromaticum و داشتن بازه گسترده­ای از ترکیبات فعال زیستی مثل یوژنول (Eugenol)، تانن‌ها (tannins)، وانیلین (vanillin) و فلاونوئیدها اثرات ضد باکتری، آنتی اکسیدانت، ضد التهاب، ضد قارچ و ضد تومور را نشان داده است. اندام مورد استفاده این گیاه غنچه گل می­‌باشد.

8- زردچوبه

با نام علمی Curcuma longa L و داشتن ترکیبات کورکومینوئید، یوژنول، کاروتن و غیره اثرات ضد التهاب، ضد باکتری، آنتی اکسیدانت و ضد تومور دارد. اندام مورد استفاده این گیاه ریزوم (تازه و خشک) می‌­باشد.

9- سیر

با نام علمی Allium sativum دارای ترکیباتی مثل لینالول، یوژنول، آلیسین، آلیل سولفید و غیره اثرات گسترده ضد باکتری، ضد قارچ، ضد ویروس، ضد تومور، درمان فشار خون بالا، ضد دیابت، ضد سرطان، تعدیل کننده سیستم ایمنی و ضد چاقی را نشان می­‌دهد. اندام مورد استفاده این گیاه میوه (تازه و خشک) می‌­باشد.

10- زیره سبز

با نام علمی Cuminum cyminum L دارای ترکیبات کومارین (Coumarins)، گاما ترپینن (γ-terpinene)، کوئرستین (quercetin)، رزمارینیک (rosmarinic)، فلاونوئید (flavonoids) و غیره بوده و اثرات ضد التهاب، ضد سرطان، ضد تومور، ضد قارچ، ضد باکتری و آنتی اکسیدانت دارد. اندام مورد استفاده زیره سبز بذر می­‌باشد.

11- پیاز خوراکی

با نام علمی Allium cepa ترکیبات کوئرستین (Quercetin)، کامفرول (Kaempferol)، کاتچین (Catechin) و غیره را دارد و مهم‌ترین اثرات بیولوژیک آن شامل اثرات ضد باکتری، ضد قارچ و ضد ویروس می­‌باشد. اندام مورد استفاده این گیاه میوه (تازه و خشک) می­‌باشد.

12- فلفل چیلی

با نام علمی Capsicum annuum دارای ترکیبات توکوفرول (Tocopherol)، لوتین (Lutein)، کاروتن (Carotene)، کپسانتین (Capsanthin) و غیره است. مهم‌ترین اثرات بیولوژیک این ترکیبات شامل اثرات شیمی درمانی، آنتی اکسیدان، ضد سرطان، ضد قارچ و ضد ویروس می­‌باشد. اندام مورد استفاده این گیاه میوه و بذر است.

13- فلفل سیاه

با نام علمی Piper nigrum دارای ترکیبات بتا-پینن (β-pinene)، اولئورزین (Oleoresins) لیمونن (limonene)، پایپرین (piperine)، پایپرولین (Piperolein) و غیره بوده و اثرات آنتی اکسیدانت، ضد التهاب، ضد سرطان، ضد باکتری و افزایش فراهمی زیستی سایر مواد مغذی را نشان داده است. اندام مورد استفاده این گیاه میوه (خشک و تازه) می‌­باشد.

14- چای سبز

با نام علمی Camellia sinensis بوده و دارای ترکیبات کوئرستین (Quercetin)، کامفرول (Kaempferol)، کاتچین (Catechin) و میرستین (myricetin) می­باشد. مهم­ترین اثرات این ترکیبات شامل اثرات آنتی اکسیدانت گسترده، کاهش کلسترول، ضد التهاب، ضد قارچ، ضد باکتری و ضد ویروس می­باشد. اندام مورد استفاده این گیاه برگ، ساقه و گل (تازه و خشک) است.

نتیجه‌گیری

گیاهان از دو راه اصلی باعث تقویت سیستم ایمنی می­‌شوند:

1. تقویت‌کننده مستقیم سیستم ایمنی
2. بهبود بیماری­‌ها و مشکلات زمینه‌­ای که در صورت عدم درمان می‌­تواند سیستم ایمنی را تضعیف کنند.

در دسته گیاهان تقویت کننده مستقیم سیستم ایمنی، گیاهان از سه راه سیستم ایمنی را بهبود می­بخشند:

1. اثرات مستقیم ضد قارچ، باکتری و یا ویروس.
2. افزایش فعالیت­ اجزا سیستم ایمنی، مثلا افزایش فعالیت سلول­‌های NK و افزایش فاگوسیتوز در گیاه جینسنگ.
3. دارا بودن ترکیبات مغذی مثل انواع ویتامین­‌ها و مواد معدنی.

در دسته دوم، بسیاری از بیماری­‌های زمینه‌­ای مثل دیابت نوع 2، بیماری­‌های قلبی- عروقی، بیماری­‌های ریوی، انواع سرطان­‌ها و اضافه وزن باعث افزایش آسیب‌پذیری بدن نسبت به سایر بیماری­‌ها می‌­گردد. بسیاری از ترکیبات گیاهی با بهبود این مشکلات زمینه‌­ای، به صورت غیر مستقیم کارایی سیستم ایمنی را بهبود می­‌بخشند.

مرجع

Opportunities for Health Promotion: Highlighting Herbs and Spices to Improve Immune Support and Well-being