آیا گیاه پنجه شیطان باعث بهبود بیماری‌های التهابی می‌شود؟

آیا گیاه پنجه شیطان باعث بهبود بیماری‌های التهابی می‌شود؟ گیاه پنجه شیطان باعث درمان و بهبود بیماری‌های التهابی مزمن مانند روماتیسم مفصلی، پوکی استخوان، بیماری التهابی روده، دیابت نوع یک و بیماری‌های عصبی می‌شود. در این مقاله به بهبود بیماری‌های التهابی مزمن با مصرف عصاره گیاه پنجه شیطان می‌پردازیم.

گیاه پنجه شیطان چیست؟

در طبیعت تعداد قابل توجهی از گیاهان وجود دارد که می­‌توانند مکانیسم­‌های کلیدی زمینه‌­ساز بیماری­‌های التهابی را تحت تاثیر قرار دهند. یکی از گیاهانی که مورد مطالعه قرار گرفته پنجه شیطان است. پنجه شیطان یک گیاه غده­ای چند­ساله با ساقه­‌های خزنده یک­ساله است که از یک غده اولیه (غده مادر) رشد می‌­کند و ریشه اصلی آن تا عمق 2 متر رشد می­‌کند.

ریشه این گیاه به صورت خوراکی در طب عامیانه برای درمان طیف وسیعی از بیماری­‌ها از جمله سوء هاضمه، تب، واکنش­‌های آلرژیک و روماتیسم استفاده می­‌شود. علاوه بر این در سایر درمان­‌های پزشکی شامل عفونت ادراری، درد پس از زایمان، زخم­‌ها و بیماری­‌های التهابی روده نیز مورد استفاده قرار می­‌گیرد.

پنجه شیطان از دیرباز با دوزهای کم برای درمان دردهای قاعدگی و در دوزهای بالا در دفع جفت پس از زایمان مؤثر بوده است. پودر پنجه شیطان به شکل پماد نیز به عنوان عامل التیام زخم و تسهیل زایمان استفاده شده است.

پنجه شیطان را می­‌توان به صورت دمنوش خوراکی برای درمان بیماری­‌های روماتیسم، کبد، کلیه، پانکراس و معده و به عنوان نوشیدنی مقوی بیماری­‌های عفونی از جمله سل استفاده کرد. علاوه بر این، جوشانده‌­ها در کاهش درد نیز مؤثر شناخته شدند.

ترکیبات اصلی پنجه شیطان گلیکوزیدهای ایریدوئید مانند هارپاگوساید، هارپاگید و پروکامبید هستند که در غده‌های گیاهی وجود دارند و به عنوان امیدوارکننده‌ترین ترکیبات درمانی توصیف شده‌اند. سایر ترکیبات شیمیایی مانند قندها (به طور عمده تتراساکارید استاکیوز)، تری­ ترپنوئیدها (اولئانولیک و اسید اورسولیک)، فیتواسترول‌­ها (عمدتاً بتا-سیتوسترول)، اسیدهای معطر (اسیدهای کافئیک، سینامیک و کلروژنیک) و فلاونوئیدها (لوتئولولین) در گیاه نیز یافت می­‌شود.

اثرات درمانی پنجه شیطان ناشی از مکانیسم­‌های متعدد است و به مقدار نسبی هر یک از اجزای تشکیل دهنده بستگی دارد. با این حال، هارپاگوساید بیشترین نقش را در فعالیت درمانی گیاه دارد و محتوای آن به عنوان استاندارد مرجع استفاده می­‌شود. غده­‌های ثانویه در مقایسه با ریشه و برگ به عنوان قسمت­‌های گیاهی غنی­تر از هارپاگوساید توصیف شده‌­اند.

1- درمان روماتیسم مفصلی با مصرف گیاه پنجه شیطان

پنجه شیطان از دیرباز به عنوان یک داروی موثر در آرتریت (التهاب یک یا چند مفصل) مورد توجه قرار گرفته است. کارآیی و ایمنی مکمل پنجه شیطان در یک کارآزمایی 12 هفته‌­ای بر روی 75 بیمار مبتلا به آرتریت لگن یا زانو  بررسی شد.

عصاره در اکثر بیماران با بهبود بالینی درد هنگام لمس (45.5٪ بیماران)، محدودیت حرکتی (35٪ بیماران) و کرپیتوس مفاصل (25.4٪ بیماران) موثر بود. از سوی دیگر، عوارض جانبی دارویی مانند شکایات سوء هاضمه و احساس سیری فقط در دو بیمار مشاهده شد.

متعاقباً یک مطالعه باز تک گروهی بر روی 259 بیمار با عصاره خشک پنجه شیطان (960 میلی گرم در روز) به مدت 8 هفته انجام شد و محققان کاهش قابل توجهی در درد و سفتی عضلات همراه با بهبود قابل توجه عملکرد و کاهش درد دست، مچ، آرنج، شانه، لگن، زانو و کمردرد گزارش کردند. کارآیی پنجه شیطان در مدل موش آرتریت نیز نشان داده شد.

به طور مشابه، مطالعات آزمایشگاهی اثر پنجه شیطان را در کاهش تولید سیتوکین­‌های التهابی ناشی از لیپوپلی­‌ساکارید نشان داد. گزارش شده است که هارپاگوساید می­‌تواند تولید اینترلوکین-6 (پروتئینی که در تحریک و ایجاد التهاب نقش دارد) را ازکندروسیت های اولیه استئوآرتریت انسانی مهار کند.

طبق شواهد موجود ارتباط عصاره پنجه شیطان (3% هارپاگوساید) با سایر عوامل مانند عصاره بروملین، گلوکزامین هیدروکلراید، کندرویتین سولفات و متیل سولفونیل متان توانست از تخریب غضروف در مفصل زانوی موش صحرایی که با فرمالین ملتهب گشته بود، جلوگیری کند.

علاوه بر این، ارتباط دارویی این عوامل باعث کاهش بار استرس اکسیداتیو و التهاب شد و با کاهش سطح مالون دی آلدئید، اکسید نیتریک و 8- هیدروکسی گوانین و بیان ژن سیتوکین پیش التهابی در بافت مفصل زانو آشکار شد.

 در مجموع یافته‌های بالینی پنجه شیطان را به عنوان گزینه‌ای امیدوارکننده برای درمان آرتروز نشان می‌دهد و از استفاده سنتی آن حمایت علمی می‌کند.

2- درمان پوکی استخوان با مصرف گیاه پنجه شیطان

بازسازی استخوان یک فرآیند فیزیولوژیکی است که به خوبی توسط فعل و انفعال بین سلول‌های استئوکلاست (تخریب کننده استخوان) و استئوبلاست (باز سازی کننده استخوان) تنظیم می­‌شود. عدم تعادل این فرآیند منجر به شروع پوکی استخوان می­‌شود. پوکی استخوان یک بیماری چند عاملی مرتبط با افزایش سن است که با افزایش شکنندگی استخوان مشخص می­‌شود و شیوع عمده آن در زنان است.

چندین مطالعه نشان داد که گیاهان غنی از آنتی‌­اکسیدان ممکن است عملکردهای تحلیل برنده یا بازسازی کننده را تنظیم کنند. مطالعات تجربی همچنین کاربرد بالقوه پنجه شیطان را به عنوان عامل محافظتی در پوکی استخوان پیشنهاد کردند.

یافته‌­های برخی محققین نشان داد که هارپاگوساید اختلالات استخوانی مرتبط با التهاب را کاهش می‌دهند، اما از پوکی استخوان ناشی از عدم تعادل هورمونی جلوگیری نمی‌کند. در مقابل، در مطالعه‌­ای مشاهده شد که هارپاگوساید، علاوه بر تحریک تکثیر سلول‌های استئوبلاست (مسئول ترمیم استخوان) قادر به بهبود آسیب استخوان ترابکولار است.

در مجموع، این گزارش‌های اولیه نشان می‌دهد که هارپاگید و هارپاگوساید هر دو عوامل امیدوارکننده‌ای برای درمان پوکی استخوان پس از یائسگی و اختلالات استخوانی مرتبط با التهاب هستند.

3- درمان بیماری التهابی روده با مصرف گیاه پنجه شیطان

بیماری‌­های التهابی روده (IBDs) به ویژه کولیت اولسراتیو، با افزایش میزان استرس اکسیداتیو مرتبط بوده است. در این راستا، مطالعات متعدد نشان داد که عصاره‌های گیاهی آنتی‌اکسیدانی/ضد التهابی می‌توانند در مدیریت علائم این بیماری به‌ویژه موارد مربوط به افزایش استرس اکسیداتیو مؤثر باشند.

در یک مطالعه بالینی کاربرد عصاره پنجه شیطان در کاهش نشانگرهای استرس اکسیداتیو و التهابی متعدد، از جمله سطوح پروستانوئیدها، سایتوکین‌ها و سروتونین کولون موثر بود.

4- درمان دیابت نوع یک با مصرف گیاه پنجه شیطان

پنجه شیطان به طور سنتی در مدیریت دیابت موثر شناخته شده است. طبق گزارش مطالعات انجام شده تزریق داخل صفاقی عصاره آبی ریشه ثانویه پنجه شیطان قادر به کاهش سطح گلوکز خون، هم در گروه کنترل و هم در موش‌های صحرایی دیابتی شد. علاوه‌براین، خواص ضد­درد، ضد­التهابی و کاهش قند خون نیز گزارش شد.

هرچند هارپاگوساید به عنوان ترکیب اصلی پنجه شیطان در کاهش بار التهابی ناشی از کاراگینان موثر بود، در کاهش سطح گلوکز خون در موش‌های دیابتی بی‌اثر بود.

از سوی دیگر، با توجه به اثربخشی ترکیب ضدالتهابی ایریدوئید جنیپین، در بهبود عدم تحمل گلوکز در موش‌های چاق ناشی از رژیم غذایی، نمی‌توان استفاده بالقوه ایریدوئیدهای پنجه شیطان را در دیابت نادیده گرفت.

با این وجود مشخص شده است که فرمول کپسول گیاهی هارپاگوساید ضایعات شبکیه را در موش‌های دیابتی بهبود می‌بخشد.

تاکنون داده‌­های به دست آمده از مطالعات بالینی مشخص نکرده است که کدام ترکیبات مسئول اثر ضد­دیابتی عصاره پنجه شیطان هستند. با این حال به نظر می­رسد که هارپاگوساید ممکن است علائم التهابی مرتبط با دیابت را کنترل کند.

5- درمان بیماری­‌های عصبی با مصرف گیاه پنجه شیطان

یکی از عوامل زیستی در تخریب عصبی و پیری شناختی، التهاب مزمن عصبی است. بر این اساس عصاره‌­های گیاهی با خواص ضد التهابی به دلیل اثرات بالقوه آنها در درمان زوال شناختی مورد مطالعه قرار گرفته است.

در یک تحقیق مشاهده شد که تجویز 14 روزه عصاره پنجه شیطان، فعالیت­‌های سوپراکسید دیسموتاز، کاتالاز و گلوتاتیون پراکسیداز قشرمغز موش را تحریک می­‌کند.

عصاره خام پنجه شیطان در جلوگیری از آسیب سلولی ناشی از یون آهن فروس (یا Fe⁺²) و یا همچنین نیتروپروساید سدیم در نمونه‌های جدا شده کورتکس مغز موش مؤثر بود. همانطور که انتظار می‌رفت، ظرفیت آنتی‌اکسیدانی بالا در مغز مربوط به هارپاگوساید، هارپاگید، پروکامبید و 8- پارا کومارول- هارپاژید بود. هارپاگوساید اثرات محافظتی بر نورون‌های قشر مغز موش‌های صحرایی که با گلوتامات به چالش کشیده شدند، اعمال نمود. علاوه بر این اثرات محرک شناختی و آنتی­‌اکسیدانی را در موش­‌های مبتلا به فراموشی نشان داد. با این حال، تا به امروز مکانیسم اثر هارپاگوساید به طور کامل شناخته نشده است.

محققان احتمال می­‌دهند که این اثرات می‌تواند حداقل تا حدی به تنظیم مثبت بیان عامل نوروتروفیک مشتق از مغز و فعال‌سازی مسیرهای آبشارهای سیگنال‌دهی در سلولهای مغزی که نقش‌های محوری در فرآیندهای یادگیری و حافظه دارند، مرتبط باشد. همچنین نشان داده شده است که مصرف عصاره ریشه­‌های پنجه شیطان (1.5% هارپاگوساید) در مطالعات علمی توانست بار استرس اکسیداتیو را کاهش دهد و از کاهش سطوح دوپامین قشر مغز، نوراپی نفرین و سروتونین در سیناپتوزوم­های قشرمغز موش محافظت کند.

شواهد زیادی وجود دارد که عصاره پنجه شیطان ممکن است از طریق اثر آنتی‌­اکسیدانی خود برای بیماری‌­های عصبی مفید باشد. در واقع، اینکه کدام یک از اجزای تشکیل دهنده آن به طور بالقوه مسئول این تأثیر است، هنوز روشن نشده است. با این حال، هارپاگوساید اثرات محافظتی در مدل‌های درون‌تنی و برون‌تنی نشان داده است.

تاثیر مثبت گیاه پنجه شیطان بر روی بیماری‌های التهابی مزمن

مطالعات پنجه شیطان با هدف بررسی اثر محصولات دارویی گیاهی در درمان شرایط التهابی/دردناک مانند استئوآرتریت و کمر بررسی شده است. کارآزمایی‌هایی که عصاره پنجه شیطان را با دارونما یا داروهای مرجع در بیماران مبتلا به استئوآرتریت مقایسه کردند، در سه مطالعه مورد بررسی قرار گرفتند. عصاره­‌های مورد استفاده شامل عصاره آبی، عصاره الکلی و پودر بود.

بر خلاف عصاره الکلی، عصاره آبی پنجه شیطان اثرات مطلوبی بر درد استئوآرتریت نشان داد. پودر پنجه شیطان به اندازه دیاسراین (Diacerein) در کاهش درد آرتروز موثر بود. دیاسراین داروی آهسته اثری است که برای درمان بیماری­‌های مفصلی استفاده می­‌شود.

درمطالعه بالینی دیگری نیز اثربخشی و ایمنی داروهای خوراکی مورد استفاده در برزیل برای درمان آرتروز ارزیابی شد. در مجموع 122 بیمار مبتلا به استئوآرتریت زانو یا آرتروز اندام‌های تحتانی بررسی شدند و نتایج این ارزیابی، اثربخشی مشابه دیاسراین و عصاره پنجه شیطان را نشان داد.

در مطالعات دیگری 3 کارآزمایی بالینی تصادفی‌سازی شده با هدف تعیین اثربخشی داروهای گیاهی برای کمردرد غیراختصاصی، دو کارآزمایی با مقایسه اثر داروی گیاهی با دارونما و یک کارآزمایی که اثر آن را با روفکوکسیب (Rofecoxib) مقایسه کرد انجام شد. روفکوکسیب یک داروی ضدالتهابی غیراستروئیدی برای درمان استئوآرتریت، آرتریت روماتوئید و ضد درد است.

در رابطه با مطالعات مقایسه اثر عصاره پنجه شیطان با دارونما (315 نفر شرکت کننده)، در یک کارآزمایی از دوز 50 میلی­‌گرمی و در کارآزمایی دوم از دوز 50 و 100 میلی‌­گرمی استفاده شد. هر دو کارآزمایی بهبود قابل توجهی را در نمره درد دارونما نشان دادند.

مطالعه مقایسه اثر پنجه شیطان با روفکوکسیب (88 نفر شرکت کننده) نمرات کاهش درد مشابهی را در هر دو گروه نشان داد.

در مجموع، بررسی‌های سیستماتیک نشان می‌دهد که شواهدی مبنی بر اثربخشی عصاره پنجه شیطان در شرایط التهابی/دردناک وجود دارد، اما مطالعات دقیق‌تری برای اثبات کامل اثربخشی آن مورد نیاز است.

کمیته محصولات دارویی گیاهی (HMPC) آژانس دارویی اروپا (EMA) نتیجه‌گیری‌های مشابهی را به دست آورد و به این نتیجه رسید که استفاده طولانی مدت عصاره ریشه پنجه شیطان می‌تواند برای تسکین درد جزئی مفاصل استفاده شود.

عوارض گیاه پنجه شیطان چیست؟

استفاده از گیاه پنجه شیطان، فقط برای بزرگسالان، نیازی به نظارت پزشکی ندارد. عوارض جانبی شامل علائم معده و روده (اسهال، تهوع، استفراغ، درد شکم)، سردرد، سرگیجه (احساس چرخش) و واکنش‌های حساسیت آلرژیک (بثورات، کهیر و تورم صورت) است. علاوه بر این، ایمنی عصاره پنجه شیطان به طور سیستماتیک مورد بررسی قرارگرفت.

در کارآزمایی‌های دوسوکور، بروز عوارض جانبی مشابه با دارونما بود و فقط در حدود 3 درصد از بیماران، عوارض جانبی گوارشی را گزارش کردند. با وجود هیچ گزارشی در مورد سمیت مزمن، چند گزارش از سمیت حاد یافت شد. محققان به این نتیجه رسیدند که بروز عوارض جانبی مصرف پنجه شیطان بسیار کم است.

نتیجه‌گیری

به طور خلاصه، پنجه شیطان و اجزای آن به ویژه هارپاگوساید خواص دارویی قابل توجهی را نشان می­‌دهد، که اثرات درمانی بالقوه را در طیف گسترده‌­ای از آسیب شناسی‌­ها مانند آرتریت، پوکی استخوان، دیابت نوع یک، بیماری‌های التهابی روده و بیماری‌های عصبی نشان می‌­دهد.

با این حال، علی‌رغم اینکه استفاده سنتی طولانی در شرایط التهابی، اثربخشی بالینی بسیار قانع‌کننده نشان می­‌دهد نیاز به انجام آزمایش‌های بالینی برای تأیید (یا عدم تایید) کاربردهای بالقوه پنجه شیطان در کلینیک‌ها ضروری می­‌باشد.

نویسنده: دکتر مهرنوش گرشاسبی (دکترای تخصصی گیاهان داروئی)

ویرایش شده توسط: دکتر علیرضا ولی‌زاده (دکترای تخصصی نانوتکنولوژی پزشکی)

منبع:

Devil’s claw (Harpagophytum procumbens) and chronic inflammatory diseases: A concise overview on preclinical and clinical data