تغذیه برای کودکان دیابتی

برخلاف تصورات رایج گذشته، برنامه غذایی کودک مبتلا به دیابت، یک رژیم عجیب، خاص یا مملو از محدودیت‌های طاقت‌فرسا نیست. در حقیقت، این برنامه، همان الگوی تغذیه سالمی است که متخصصان برای رشد و تکامل بهینه تمام کودکان توصیه می‌کنند؛ با این تفاوت کلیدی که نیازمند توجه ویژه به تأثیر مواد غذایی گوناگون بر سطح قند خون و در نتیجه، برنامه‌ریزی دقیق‌تر و آگاهانه‌تر است. پژوهشی که توسط مافیس و پینلی در سال ۲۰۰۸ منتشر شد نیز تأیید می‌کند که توصیه‌های کلی تغذیه‌ای بر اساس سن و جنس، برای کودکان دیابتی نیز کاملاً معتبر و کاربردی است. بنابراین، دریافت راهنمایی از یک متخصص تغذیه کودکان دیابتی برای تنظیم این برنامه اهمیت ویژه‌ای می‌یابد.

مدیریت موفق دیابت کودک، نیازمند همکاری یک تیم کامل است. در کنار پزشک غدد و متخصص تغذیه، مربی آموزش دیابت (برای مهارت‌های عملی و کار با دستگاه‌ها)، پرستار (جهت هماهنگی و امور مدرسه) و متخصص بهداشت روان (برای مدیریت استرس و تطابق) نقش‌های حیاتی دارند. یافتن این متخصصان از طریق ارجاع یا جستجوی معتبر و ارزیابی دقیق صلاحیت، تجربه و مهارت ارتباطی آن‌ها ضروری است؛ مراکز تخصصی دیابت معمولاً مراقبت هماهنگ‌تری ارائه می‌دهند. ارتباط مؤثر و منظم خانواده با تمام اعضای تیم، با بهره‌گیری از فناوری و مشارکت کودک، کلید موفقیت درمان است، امری که پژوهش‌ها (مانند مطالعه اسمارت و همکاران، ۲۰۱۴) بر تأثیر آن در پایبندی به درمان تأکید دارند. با این حال، مطالعات (نظیر پژوهش‌های اوربی و هلگسون) نشان می‌دهند پایبندی به رژیم غذایی مطلوب همواره چالش‌برانگیز است. از این رو، به گفته متخصصانی چون روونر و نانسل (۲۰۰۹)، صرفاً آموزش کافی نیست و به‌کارگیری راهبردهای رفتاری برای ایجاد عادات سالم و پایدار، اهمیتی اساسی دارد

این رویکرد تغذیه‌ای سالم، با تمرکز بر انتخاب غذاهای کامل، غنی از مواد مغذی و با کیفیت بالا و به حداقل رساندن مصرف غذاهای فرآوری‌شده، نه تنها به مدیریت بهتر قند خون یاری می‌رساند، بلکه با عادی‌سازی الگوی غذایی کودک، مانع از ایجاد احساس ناخوشایند تفاوت یا محرومیت در او شده و می‌تواند پذیرش و اجرای سبک زندگی سالم را در تمام اعضای خانواده تسهیل کند. البته نباید فراموش کرد که به دلیل تفاوت در نیازهای تغذیه‌ای، پاسخ به انسولین و سطح فعالیت، هر کودک منحصر به فرد است. مطالعه‌ای توسط هلگسون و همکاران در سال ۲۰۰۶ بر اهمیت این نکته تأکید ورزید که برنامه نهایی باید کاملاً فردی‌سازی شده و با همکاری تنگاتنگ خانواده و یک تیم مراقبت چندرشته‌ای شامل پزشک فوق تخصص غدد، متخصص تغذیه، مربی دیابت و سایر متخصصان مرتبط تنظیم گردد.

تغذیه برای کودکان دیابتی چگونه است؟

یک برنامه غذایی هوشمندانه و متعادل برای کودک مبتلا به دیابت، باید به گونه‌ای طراحی شود که ضمن تأمین تمام نیازهای لازم برای رشد، به بهترین شکل ممکن به کنترل قند خون نیز کمک کند. این برنامه باید شامل تمام گروه‌های اصلی غذایی باشد:

• سبزیجات غیرنشاسته‌ای: این دسته از سبزیجات، مانند بروکلی، اسفناج، انواع کلم‌ها، گوجه‌فرنگی و خیار، به دلیل داشتن مقدار بسیار ناچیز کربوهیدرات و در عین حال، سرشار بودن از فیبر، ویتامین‌ها و مواد معدنی، تأثیر بسیار کمی بر سطح قند خون دارند. توصیه می‌شود این سبزیجات بخش قابل توجهی از بشقاب غذای کودک را به خود اختصاص دهند.
• میوه‌ها: این گروه غذایی، منابعی غنی از ویتامین‌ها و فیبر به شمار می‌روند. نکته کلیدی در مصرف میوه‌ها، ترجیح دادن میوه کامل به آبمیوه است؛ چرا که فیبر موجود در میوه، روند جذب قند را کندتر می‌کند. همچنین، بهتر است اولویت با میوه‌هایی باشد که شاخص گلیسمی (GI) پایین‌تری دارند، مانند خانواده توت‌ها، سیب و مرکبات. میوه‌هایی که قند بالاتر یا GI بالاتری دارند، نظیر خرما یا موز کاملاً رسیده، باید با احتیاط و در مقادیر حساب‌شده مصرف گردند.
• غلات کامل: انتخاب غلات کامل نظیر نان تهیه شده از آرد سبوس‌دار، برنج قهوه‌ای، جو و جو دوسر، به جای انواع تصفیه‌شده آن‌ها (مانند نان سفید و برنج سفید)، گزینه‌ای بسیار هوشمندانه‌تر است. فیبر فراوان موجود در غلات کامل باعث می‌شود افزایش قند خون پس از مصرف آن‌ها تدریجی‌تر باشد و به احساس سیری طولانی‌مدت نیز کمک شایانی می‌کند.
• پروتئین‌های کم‌چرب: منابع پروتئینی مانند گوشت مرغ و بوقلمون (بدون پوست)، انواع ماهی‌ها، تخم‌مرغ و به خصوص حبوبات (نظیر لوبیا، عدس و نخود) برای رشد و ترمیم بافت‌های بدن کودک ضروری هستند. پروتئین علاوه بر کمک به ایجاد حس سیری، می‌تواند سرعت جذب کربوهیدرات‌ها از دستگاه گوارش را نیز کاهش دهد.
• چربی‌های سالم: چربی‌ها برای تأمین انرژی و همچنین جذب ویتامین‌های محلول در چربی (A, D, E, K) نقش اساسی دارند. تمرکز اصلی باید بر مصرف چربی‌های غیراشباع باشد که در منابعی مانند آووکادو، انواع مغزها و دانه‌ها، روغن زیتون و ماهی‌های چرب (مثل سالمون) به وفور یافت می‌شوند. در مقابل، مصرف چربی‌های اشباع و به ویژه چربی‌های ترانس، که عمدتاً در غذاهای بسیار فرآوری‌شده، خوراکی‌های سرخ‌شده و گوشت‌های پرچرب وجود دارند، باید به کمترین میزان ممکن محدود شود. جالب توجه است که پژوهشی توسط ویرتانن و آرو در سال ۱۹۹۴، به ارتباط احتمالی بین مصرف بالای چربی اشباع و افزایش مقاومت به انسولین اشاره کرده بود.
• لبنیات کم‌چرب: شیر، ماست و پنیر، به شرط انتخاب انواع کم‌چرب آن‌ها، منابع بسیار خوبی برای تأمین کلسیم و پروتئین مورد نیاز کودک هستند. البته، نباید فراموش کرد که شیر و ماست به دلیل دارا بودن قند طبیعی لاکتوز، حاوی کربوهیدرات هستند و مقدار مصرفی آن‌ها باید در محاسبات روزانه کربوهیدرات در نظر گرفته شود.

سازمان‌های معتبر بین‌المللی مانند انجمن دیابت آمریکا (ADA) و انجمن بین‌المللی دیابت کودکان و نوجوانان (ISPAD) نیز در دستورالعمل‌های خود بر اهمیت مصرف فیبر کافی (با هدف‌گذاری حداقل ۱۴ گرم به ازای هر ۱۰۰۰ کیلوکالری انرژی دریافتی) و پیروی از الگوهای غذایی سالم مانند الگوی غذایی مدیترانه‌ای (که غنی از چربی‌های غیراشباع است) به دلیل فواید اثبات‌شده‌ی آن برای سلامت قلب و عروق و بهبود متابولیسم گلوکز، تأکید ویژه‌ای دارند.

شمارش کربوهیدرات و مدیریت دیابت

کربوهیدرات‌ها در میان درشت‌مغذی‌ها، اصلی‌ترین تأثیر را بر افزایش قند خون پس از صرف غذا دارند، مدیریت دقیق میزان مصرف آن‌ها به عنوان سنگ بنای کنترل قند خون، به‌ویژه در مبتلایان به دیابت نوع ۱، شناخته می‌شود. شمارش کربوهیدرات یک روش نظام‌مند و کاربردی برای تخمین مقدار کربوهیدرات موجود در وعده‌ها و میان‌وعده‌هاست. هدف اصلی این روش، قادر ساختن فرد یا خانواده به محاسبه‌ی دوز مناسب انسولین کوتاه‌اثر (بولوس) برای پوشش کربوهیدرات مصرفی است. همانطور که مروری توسط کوارتا و همکاران در سال ۲۰۲۳ نیز تأیید می‌کند، این رویکرد نه تنها انعطاف‌پذیری قابل توجهی در انتخاب غذاها ایجاد می‌کند، بلکه به دستیابی به کنترل بهتر قند خون پس از وعده‌های غذایی نیز یاری می‌رساند.

برای شمارش کربوهیدرات، روش‌های متعددی با سطوح دقت متفاوت وجود دارد. شمارش گرم به گرم، که با استفاده از اطلاعات برچسب‌های تغذیه‌ای، اپلیکیشن‌های موبایل یا جداول مرجع انجام می‌شود، دقیق‌ترین روش محسوب می‌گردد. روش ساده‌تر، استفاده از سیستم انتخاب‌های کربوهیدراتی (یا تبادلی) است که در آن هر “انتخاب” معادل تقریبی ۱۵ گرم کربوهیدرات در نظر گرفته شده و می‌تواند برای شروع یا برای کودکان کم‌سن‌تر مناسب باشد. با کسب تجربه، تخمین بر اساس تجربه نیز ممکن می‌شود، هرچند دقت کمتری دارد. راهنمای ISPAD، که توسط اسمارت و همکاران (۲۰۱۴) به آن اشاره شده، شمارش کربوهیدرات را به سه سطح تقسیم‌بندی می‌کند که از سطح ۱ (مصرف میزان ثابت کربوهیدرات روزانه، مناسب رژیم‌های انسولینی قدیمی‌تر) تا سطح ۳ (استفاده از نسبت انسولین به کربوهیدرات یا ICR برای تطبیق دقیق دوز انسولین با کربوهیدرات مصرفی) پیشرفت می‌کند.

نسبت انسولین به کربوهیدرات (ICR) یک پارامتر کلیدی در سطح ۳ شمارش کربوهیدرات است که توسط تیم پزشکی برای هر فرد به صورت اختصاصی (و گاهی متفاوت برای ساعات مختلف روز) تعیین می‌شود. این نسبت مشخص می‌کند که یک واحد انسولین بولوس، چند گرم کربوهیدرات را پوشش می‌دهد (برای مثال، نسبت ۱:۱۰ یعنی ۱ واحد انسولین برای هر ۱۰ گرم کربوهیدرات). یادگیری این مهارت‌ها نیازمند آموزش توسط متخصص تغذیه یا مربی دیابت و تمرین مداوم در خانه است.

نکته‌ای بسیار مهم که توسط ویرتانن و آرو (۱۹۹۴) مطرح شده و تحقیقات ISPAD نیز بر آن صحه می‌گذارد، این است که اگرچه دقت در شمارش کربوهیدرات مطلوب است، اما ثبات در به‌کارگیری یک روش تخمین مشخص (حتی اگر صددرصد دقیق نباشد) اهمیت بیشتری در بهینه‌سازی کنترل قند خون دارد، به‌ویژه با استفاده از فناوری‌های نوین مانند پمپ انسولین و CGM. این ثبات به تیم درمانی و الگوریتم‌های دستگاه‌ها کمک می‌کند تا الگوهای قند خون را بهتر شناسایی کرده و تنظیمات انسولین را مؤثرتر انجام دهند. اشتباهات کوچک در تخمین (مثلاً ۵ تا ۷ گرم) معمولاً تأثیر چشمگیری بر قند خون ندارند و باید از تمرکز وسواس‌گونه بر دقت مطلق که می‌تواند منجر به استرس شود، پرهیز کرد.

شاخص گلیسمی (GI) و بار گلیسمی (GL) در شمارش کربوهیدرات

برای درک بهتر تأثیر کیفیت کربوهیدرات‌ها بر قند خون، دو مفهوم کلیدی شاخص گلیسمی (GI) و بار گلیسمی (GL) مطرح می‌شوند. به زبان ساده، GI نشان می‌دهد که کربوهیدرات موجود در یک غذا با چه سرعتی پس از مصرف، قند خون را بالا می‌برد (مقادیر پایین‌تر، سرعت کمتر و مطلوب‌تر را نشان می‌دهند). GL پا را فراتر گذاشته و علاوه بر سرعت، مقدار کربوهیدرات مصرفی در یک وعده را نیز لحاظ می‌کند تا تصویر دقیق‌تری از تأثیر کلی آن وعده بر قند خون ارائه دهد.

انتخاب غذاهایی با GI و GL پایین‌تر، مانند اکثر سبزیجات غیرنشاسته‌ای، حبوبات، برخی میوه‌ها (نظیر سیب و توت‌ها) و غلات کامل، به طور کلی به حفظ پایداری بیشتر و افزایش تدریجی‌تر قند خون کمک می‌کند. یافته‌های مروری توسط کوارتا و همکاران در سال ۲۰۲۳، به فواید بالقوه رژیم‌های غذایی با GI پایین در بهبود وضعیت متابولیک و حساسیت به انسولین اشاره دارد. همچنین، یک کارآزمایی بالینی قابل توجه که توسط گیلبرتسون و همکاران در سال ۲۰۰۱ منتشر شد، نشان داد کودکانی که به جای رژیم سنتی تبادلی، از راهنمایی‌های انعطاف‌پذیر مبتنی بر هرم غذایی با تأکید بر غذاهای کم-GI پیروی می‌کردند، پس از یک سال به کنترل قند خون بهتر (HbA1c پایین‌تر) و کیفیت زندگی مطلوب‌تری دست یافتند، بدون آنکه دفعات افت قند خون در آن‌ها افزایش یابد.

با وجود این مزایا، متخصصان تأکید دارند که GI و GL نباید تنها مبنای تصمیم‌گیری برای انتخاب غذا باشند. این شاخص‌ها ابزارهای مفیدی برای مقایسه غذاهای مشابه در یک گروه (مثلاً انتخاب نوعی نان یا غله صبحانه نسبت به نوع دیگر) هستند، اما تأثیر نهایی یک غذا بر قند خون تحت تأثیر عوامل متعددی چون روش پخت، میزان رسیدگی میوه و وجود همزمان فیبر، چربی و پروتئین در وعده غذایی قرار دارد. مهم‌تر آنکه، توجه به GI و GL هرگز نباید جایگزین اصول کلی تغذیه سالم و به‌ویژه شمارش دقیق کربوهیدرات برای محاسبه دوز انسولین شود. تمرکز افراطی بر GI ممکن است حتی منجر به حذف ناخواسته غذاهای مغذی یا انتخاب‌های نامناسب گردد. سازمان ISPAD نیز توصیه می‌کند که از GI به عنوان یک ابزار کمکی در کنار روش‌های کمیت‌سنجی کربوهیدرات استفاده شود، نه به صورت مجزا.

آب برای کنترل قند خون

انتخاب نوشیدنی مناسب در برنامه روزانه کودک مبتلا به دیابت، نقشی کلیدی در مدیریت قند خون و سلامت عمومی او ایفا می‌کند. آب بی‌شک بهترین و اصلی‌ترین انتخاب است؛ این نوشیدنی حیاتی فاقد کالری و کربوهیدرات بوده، تأثیر مستقیمی بر قند خون ندارد و به حفظ آب بدن کمک شایانی می‌کند. در نقطه مقابل، باید از مصرف نوشیدنی‌های سرشار از شکر مانند نوشابه‌های معمولی، آبمیوه‌های صنعتی و انواع شربت‌ها به دلیل ایجاد جهش سریع و نامطلوب در قند خون و همچنین نقش آن‌ها در افزایش وزن، جداً پرهیز یا مصرف آن‌ها را به شدت محدود کرد.

آبمیوه ۱۰۰% طبیعی نیز، هرچند طبیعی است، اما به دلیل تراکم بالای قند و نداشتن فیبر موجود در میوه کامل، گزینه‌ی مناسبی برای مصرف روزمره نیست و باید مصرف آن بسیار محدود بوده و کربوهیدرات آن به دقت شمارش شود. شیر و جایگزین‌های گیاهی آن (ترجیحاً انواع کم‌چرب) منابع خوبی از مواد مغذی هستند، اما فراموش نکنید که حاوی کربوهیدرات بوده و مقدار مصرفی آن‌ها باید در برنامه غذایی کودک محاسبه گردد. نوشیدنی‌های رژیمی که با شیرین‌کننده‌های مجاز طعم‌دار شده‌اند – و طبق بررسی اسمارت و همکاران (۲۰۱۴) مصرفشان در حد مجاز، ایمن تلقی می‌شود – می‌توانند تنها به عنوان جایگزین‌های گاه‌به‌گاه برای نوشیدنی‌های شیرین در نظر گرفته شوند، اما هرگز نباید جای آب را به عنوان نوشیدنی اصلی بگیرند.

راهنمای عملی برای مدیریت دیابت در کودکان

دیابت نوع ۱، به عنوان شایع‌ترین نوع دیابت مزمن در کودکان، از ناتوانی بدن در تولید انسولین به دلیل تخریب سلول‌های بتا ناشی می‌شود؛ اگرچه دیابت نوع ۲ نیز همگام با افزایش چاقی، در این گروه سنی رو به فزونی است. مدیریت موفق این وضعیت مادام‌العمر بر سه پایه استوار است: انسولین‌درمانی، پایش دقیق قند خون و به‌ویژه، تغذیه مناسب. تغذیه صحیح نقشی حیاتی در کنترل مؤثر قند خون، پشتیبانی از رشد و تکامل طبیعی کودک و مهم‌تر از آن، پیشگیری از عوارض حاد، مانند نوسانات شدید قند، و همچنین آسیب‌های مزمن درازمدت به اندام‌هایی چون قلب، کلیه‌ها، چشم‌ها و اعصاب دارد.

در مسیر مدیریت تغذیه، یکی از مهارت‌های ضروری، توانایی خواندن و درک دقیق اطلاعات مندرج بر روی برچسب‌های مواد غذایی است. این برچسب‌ها، اطلاعات کلیدی، به‌خصوص میزان کربوهیدرات موجود در هر محصول را ارائه می‌دهند که برای شمارش صحیح کربوهیدرات و در نتیجه، انتخاب‌های غذایی آگاهانه و متناسب با برنامه درمانی کودک، کاملاً لازم است. فراگیری نحوه خواندن و درک اطلاعات برچسب‌های غذایی، یک مهارت کلیدی و ضروری در مدیریت موفق تغذیه دیابت محسوب می‌شود. این برچسب‌ها داده‌های حیاتی، به‌ویژه میزان کربوهیدرات‌ها را، در اختیار شما قرار می‌دهند که برای شمارش دقیق و انتخاب‌های غذایی آگاهانه و سالم، نقشی اساسی ایفا می‌کنند.

هنگام بررسی برچسب، ابتدا به «اندازه سهم» توجه کنید، زیرا تمام مقادیر دیگر بر اساس آن محاسبه شده‌اند؛ در صورت مصرف مقدار متفاوت، محاسبات خود را متناسب‌سازی کنید. سپس، مهم‌ترین عدد یعنی «کربوهیدرات کل» (Total Carbohydrate) را بیابید که مبنای اصلی شما برای شمارش کربوهیدرات خواهد بود. گرچه در صورت بالا بودن «فیبر غذایی» (Dietary Fiber) (معمولاً بیش از ۵ گرم در هر سهم)، گاهی با هماهنگی تیم درمانی می‌توان تعدیل اندکی در کربوهیدرات کل اعمال کرد، اما اغلب برای سهولت، همان عدد کربوهیدرات کل ملاک قرار می‌گیرد.

در ادامه، به عدد «قند کل» (Total Sugars) که شامل قندهای طبیعی و افزودنی است، نگاهی بیندازید، اما تمرکز اصلی خود را بر محدود کردن «قندهای افزودنی» (Added Sugars) برای حفظ سلامت عمومی و کنترل بهتر وزن قرار دهید. همچنین، میزان «چربی کل» (Total Fat) را بررسی کرده و به‌ویژه برای سلامت قلب، مصرف چربی‌های اشباع و ترانس را به حداقل برسانید. کنترل میزان «سدیم» (Sodium) نیز برای مدیریت فشار خون اهمیت دارد.

هشدار بسیار مهم: هرگز عبارت «بدون قند» (Sugar-Free) را معادل «بدون کربوهیدرات» تلقی نکنید! این یک تصور غلط رایج است. بسیاری از این محصولات حاوی انواع دیگری از کربوهیدرات‌ها (مانند نشاسته) یا الکل‌های قندی (نظیر سوربیتول، زایلیتول) هستند که همچنان می‌توانند سطح قند خون را، هرچند شاید کمتر از شکر معمولی، تحت تأثیر قرار دهند.

بنابراین، همواره برای تصمیم‌گیری در مورد دوز انسولین یا برنامه غذایی، به عدد «کربوهیدرات کل» اتکا کنید و فریب عبارت «بدون قند» را نخورید. یادگیری و تمرین منظم خواندن مؤثر برچسب‌های غذایی، مهارتی است که باید از همان ابتدای تشخیص دیابت، برای کودک (متناسب با سن) و کل خانواده آغاز شود.

مدیریت نوسانات قند خون

نوسانات سطح قند خون، چالشی روزمره در مدیریت دیابت کودکان است. افت قند خون (هیپوگلیسمی) و افزایش آن (هیپرگلیسمی) ارتباط مستقیمی با عواملی چون تغذیه، میزان انسولین دریافتی و سطح فعالیت بدنی دارند و مدیریت صحیح آن‌ها برای حفظ ایمنی و سلامت کودک بسیار حیاتی است.

مدیریت افت قند خون (هیپوگلیسمی)

هیپوگلیسمی یا افت قند خون، به کاهش قند خون به زیر سطح هدف (معمولاً کمتر از ۷۰ میلی‌گرم در دسی‌لیتر) گفته می‌شود که نیازمند اقدام فوری است. قند خون بسیار پایین (زیر ۵۴) می‌تواند عملکرد مغز را مختل کرده و هیپوگلیسمی شدید، که فرد هوشیاری خود را از دست می‌دهد یا دچار تشنج می‌شود، وضعیتی اورژانسی است. تزریق انسولین بیش از حد، دریافت ناکافی یا دیرهنگام غذا یا کربوهیدرات، فعالیت بدنی شدید و برنامه‌ریزی نشده، برخی بیماری‌ها (مانند اختلالات گوارشی) و مصرف الکل در نوجوانان از دلایل شایع افت قند هستند.

علائم اولیه افت قند شامل لرزش، تعریق سرد، تپش قلب، گرسنگی شدید و رنگ‌پریدگی است. در صورت عدم درمان، علائم شدیدتری مانند گیجی، تاری دید، ناتوانی در تمرکز، اختلال در تکلم و در نهایت تشنج یا بیهوشی بروز می‌کند. برخی افراد، به‌ویژه با سابقه طولانی دیابت، ممکن است علائم اولیه را حس نکنند (هیپوگلیسمی ناآگاهی)، که خطر افت قند شدید را افزایش می‌دهد؛ در این موارد، استفاده از سیستم‌های پایش مداوم قند خون (CGM) بسیار مفید است.

برای درمان افت قند در فرد هوشیار، از قانون ۱۵-۱۵ استفاده می‌شود: مصرف ۱۵ گرم کربوهیدرات سریع‌الجذب (مانند نصف لیوان آبمیوه یا ۳-۴ قرص گلوکز)، پرهیز از مواد غذایی چرب در این مرحله، انتظار ۱۵ دقیقه‌ای و سپس اندازه‌گیری مجدد قند خون. در صورت لزوم، این مراحل تکرار می‌شوند. پس از طبیعی شدن قند خون، مصرف یک میان‌وعده ترکیبی (کربوهیدرات و پروتئین) برای جلوگیری از افت مجدد (در صورت فاصله تا وعده بعدی) توصیه می‌شود.

در موارد هیپوگلیسمی شدید (بیهوشی یا تشنج)، باید فوراً گلوکاگون تزریق شود. این هورمون باعث آزادسازی قند از کبد می‌شود و به فرم‌های تزریقی یا اسپری بینی در دسترس است. همزمان باید با اورژانس تماس گرفت و فرد را در وضعیت بهبودی (به پهلو) قرار داد و تا هوشیاری کامل، از خوراندن هر چیزی اجتناب کرد. آموزش نحوه استفاده از گلوکاگون به خانواده و اطرافیان و همراه داشتن همیشگی آن ضروری است.

پیشگیری از افت قند، از طریق برنامه‌ریزی دقیق غذایی، شمارش صحیح کربوهیدرات، تنظیم مناسب دوز انسولین (با مشورت پزشک)، پایش منظم قند، مدیریت تغذیه و انسولین حول فعالیت بدنی، و همراه داشتن کربوهیدرات سریع‌الاثر امکان‌پذیر است. افت قندهای مکرر نیازمند بررسی علت و بازنگری برنامه درمانی توسط تیم پزشکی است.

مقابله با افزایش قند خون (هیپرگلیسمی) و خطر DKA

هیپرگلیسمی به بالا بودن قند خون بیش از محدوده هدف (مثلاً بیش از ۱۸۰ میلی‌گرم در دسی‌لیتر) اشاره دارد. دلایل رایج آن شامل انسولین ناکافی (دوز کم، فراموشی، مشکل پمپ)، مصرف بیش از حد کربوهیدرات، فعالیت بدنی کمتر از معمول، بیماری و عفونت، و استرس است. علائم معمول آن تشنگی زیاد، تکرر ادرار، خستگی و تاری دید است. بوی استون در تنفس یا حالت تهوع می‌تواند نشانه شروع عارضه جدی‌تری باشد.

اقدام اصلی برای مدیریت هیپرگلیسمی، تزریق دوز اصلاحی انسولین سریع‌اثر بر اساس برنامه و فاکتورهای حساسیتی است که تیم پزشکی تعیین کرده است. نوشیدن آب فراوان (بدون قند) نیز به دفع قند اضافی و جلوگیری از کم‌آبی کمک می‌کند.

اقدام حیاتی دیگر، بررسی کتون در ادرار یا خون است، به‌ویژه اگر قند خون مداوم بالا باشد (مثلاً بالای ۲۵۰) یا کودک بیمار باشد. وجود کتون نشان‌دهنده کمبود شدید انسولین و خطر بروز کتواسیدوز دیابتی (DKA) است. DKA وضعیتی اورژانسی است که در آن بدن به دلیل ناتوانی در استفاده از قند، شروع به سوزاندن چربی‌ها کرده و کتون‌های اسیدی تولید می‌کند. علائم DKA علاوه بر علائم هیپرگلیسمی، شامل تهوع، استفراغ، درد شکم، تنفس سریع و عمیق و بوی استون در تنفس است و می‌تواند به گیجی و کما منجر شود. در صورت شک به DKA، مراجعه فوری به اورژانس یا تماس با پزشک الزامی است و درمان نیازمند بستری و دریافت مایعات و انسولین وریدی است.

پیشگیری از هیپرگلیسمی شدید و DKA با پایبندی به برنامه انسولین، شمارش صحیح کربوهیدرات، مدیریت دقیق روزهای بیماری (طبق دستور پزشک شامل پایش قند و کتون) و بررسی عملکرد پمپ ممکن می‌شود. باید توجه داشت که انجام فعالیت بدنی در زمان قند خون بسیار بالا یا وجود کتون، خطرناک است و باید از آن اجتناب کرد.

چالش کنترل وزن در کودکان دیابتی

یکی از جنبه‌های مهم مدیریت تغذیه در کودکان مبتلا به دیابت نوع ۱، حفظ وزن سالم و پیشگیری از عوارض بلندمدت مرتبط با وزن است. یافته‌های برخی پژوهش‌ها، از جمله مطالعه هلگسون و همکاران (۲۰۰۶) و مرور روونر و نانسل (۲۰۰۹)، حاکی از آن است که این کودکان ممکن است نسبت به همسالان خود، بیشتر در معرض خطر اضافه وزن یا چاقی قرار گیرند. عوامل متعددی در این افزایش خطر نقش دارند؛ از جمله تأثیر طبیعی انسولین بر ذخیره انرژی، ترس از افت قند خون (هیپوگلیسمی) که گاه منجر به مصرف بیش از حد نیاز کربوهیدرات برای درمان یا پیشگیری می‌شود، و همچنین پیروی ناخواسته از الگوهای غذایی نامناسب.

اهمیت کنترل وزن در این کودکان بسیار فراتر از مسائل ظاهری است. اضافه وزن و چاقی، خود به تنهایی، عوامل خطر جدی برای بروز بیماری‌های قلبی-عروقی و افزایش مقاومت بدن به انسولین محسوب می‌شوند. این شرایط می‌توانند کنترل قند خون را دشوارتر کرده و خطر بروز عوارض بلندمدت دیابت را به شکل قابل توجهی افزایش دهند. همان‌طور که متخصصانی چون مافیس و پینلی در سال ۲۰۰۸ اشاره کرده‌اند، افراد دیابتی در حال حاضر نیز با خطر بالای مشکلات قلبی-عروقی مواجه هستند و چاقی این خطر را تشدید می‌کند.

خوشبختانه، برای جلوگیری از مشکلات و عوارض جدی چاقی در کودکان راهکارهای مؤثری برای مدیریت وزن در این کودکان وجود دارد که بر پایه اصول سبک زندگی سالم استوار است. پیروی مستمر از یک الگوی غذایی سالم و متعادل با تأکید بر مواد مغذی و کنترل اندازه سهم‌ها، در کنار انجام فعالیت بدنی منظم، اساس این مدیریت را تشکیل می‌دهد. علاوه بر این، مدیریت دقیق و صحیح هیپوگلیسمی نقشی کلیدی دارد؛ به این معنی که برای درمان افت قند، فقط از مقدار مناسب کربوهیدرات سریع‌الاثر استفاده شود و از درمان بیش از حد که منجر به دریافت کالری اضافی می‌شود، جداً پرهیز گردد. یادگیری تنظیم صحیح دوز انسولین برای فعالیت‌های بدنی برنامه‌ریزی‌شده نیز، به جای اتکای همیشگی به مصرف میان‌وعده‌های اضافی، گام مهم دیگری در کنترل بهتر وزن است.

اهمیت غربالگری‌های منظم برای سلامت پایدار

مراقبت از کودک مبتلا به دیابت، فراتر از کنترل قند خون و وزن، نیازمند توجه به سایر مشکلات سلامتی است که ممکن است همراه با دیابت بروز کنند. بنابراین، انجام غربالگری‌های منظم برای تشخیص زودهنگام این موارد، بخش ضروری از برنامه مراقبتی جامع محسوب می‌شود. این غربالگری‌ها باید طبق دستورالعمل‌های استاندارد و توسط تیم پزشکی انجام شوند و معمولاً از سنین نوجوانی یا چند سال پس از تشخیص دیابت آغاز می‌گردند.

موارد اصلی که نیاز به غربالگری دارند عبارتند از:

1. بیماری‌های خودایمنی همراه: کودکان مبتلا به دیابت نوع ۱ بیشتر در معرض خطر ابتلا به سایر بیماری‌های خودایمنی مانند بیماری‌های تیروئید و به‌ویژه بیماری سلیاک هستند. شیوع سلیاک در این کودکان بین ۱ تا ۱۰ درصد گزارش شده است و نیاز به پیگیری منظم دارد.
2. عوارض بلندمدت دیابت: کنترل نامطلوب قند خون در درازمدت می‌تواند به ارگان‌های مختلف آسیب برساند. غربالگری منظم برای مشکلات کلیوی (نفروپاتی)، مشکلات چشمی (رتینوپاتی)، آسیب‌های عصبی (نوروپاتی)، اختلالات چربی خون (دیس‌لیپیدمی – که به گفته مافیس و پینلی با عوارض کلیوی و شبکیه مرتبط است) و فشار خون بالا ضروری است تا هرگونه مشکلی در مراحل اولیه شناسایی و درمان شود.

بهترین صبحانه برای کودکان دیابتی

تنظیم وعده‌های غذایی اصلی و میان‌وعده‌ها، سنگ بنای کنترل موفق دیابت در کودکان به شمار می‌رود. هدف اصلی، ایجاد توازنی دقیق میان کربوهیدرات دریافتی، دوز انسولین مورد نیاز و سطح انرژی کودک است تا قند خون تا حد امکان در محدوده هدف تعیین‌شده توسط تیم پزشکی باقی بماند. پایبندی به یک برنامه غذایی منظم و ساختاریافته، شامل صرف وعده‌ها در ساعات مشخص و پرهیز از حذف وعده‌ها (به‌ویژه صبحانه) یا ریزه‌خواری‌های پراکنده، به پیش‌بینی بهتر سطح قند خون و تنظیم مؤثرتر انسولین کمک شایانی می‌کند و از نوسانات شدید قند پیشگیری می‌نماید.

برای برنامه‌ریزی وعده‌ها، راهبردهای گوناگونی وجود دارد. شمارش کربوهیدرات، به‌خصوص با استفاده از نسبت انسولین به کربوهیدرات (ICR)، بیشترین انعطاف‌پذیری را برای کودکانی که از رژیم‌های تزریق متعدد روزانه (MDI) یا پمپ انسولین استفاده می‌کنند، فراهم می‌آورد، هرچند نیازمند آموزش دقیق است. روش‌های ساده‌تری مانند برنامه کربوهیدرات ثابت یا استفاده از روش بشقاب دیابتی به عنوان راهنمای بصری نیز می‌توانند برای شروع یا در شرایط خاص مفید باشند. نکته حیاتی، انتخاب یک روش با مشورت تیم پزشکی و اجرای مداوم و باثبات آن است.

فراتر از کربوهیدرات‌ها، توجه به تأثیر پروتئین و چربی در وعده‌های غذایی نیز ضروری است. این درشت‌مغذی‌ها برخلاف کربوهیدرات، قند خون را به سرعت بالا نمی‌برند، اما روند هضم و جذب کربوهیدرات‌ها را کند می‌کنند. این پدیده، به‌ویژه در وعده‌های غذایی پرچرب یا پرپروتئین مانند پیتزا، می‌تواند باعث افزایش تأخیری و طولانی‌مدت قند خون (چند ساعت پس از غذا) شود و فرد را در معرض افت قند اولیه و سپس افزایش قند پایانی قرار دهد. پژوهشی که نتایج آن در سال ۲۰۲۳ توسط کوارتا و همکاران منتشر شد، این اثر تأخیری و طولانی‌مدت را تأیید می‌کند. مدیریت این نوع وعده‌ها مستلزم آموزش‌های تخصصی و به‌کارگیری تکنیک‌های پیشرفته‌تر در تزریق انسولین، مانند تقسیم دوز در رژیم MDI یا استفاده از بولوس‌های ترکیبی و طولانی‌مدت در پمپ انسولین است که حتماً باید با راهنمایی و نظارت دقیق تیم پزشکی صورت گیرد.

تغذیه کودکان دیابتی در مدرسه

حضور کودک دیابتی در مدرسه، به عنوان بخش مهمی از زندگی اجتماعی و آموزشی او، نیازمند نگاهی ویژه و برنامه‌ریزی دقیق است. دوری از نظارت مستمر والدین و شرایط پویای مدرسه، مدیریت موفق دیابت و تغذیه را به چالشی بدل می‌کند که غلبه بر آن تنها با همکاری نزدیک و مؤثر میان خانه، کادر مدرسه و تیم پزشکی کودک امکان‌پذیر است.

اساس این مدیریت موفق، تدوین یک برنامه مراقبت مکتوب و رسمی (مانند DMMP یا برنامه ۵۰۴) است. این سند حیاتی که با همکاری تیم پزشکی، والدین و مدرسه تهیه و سالانه بازبینی می‌شود، باید به روشنی مسئولیت‌ها، اهداف قند خون، برنامه پایش، دستورالعمل‌های دقیق انسولین و برنامه غذایی، و مهم‌تر از همه، نحوه مدیریت شرایط اضطراری مانند افت یا افزایش شدید قند خون (شامل استفاده از گلوکاگون) و نکات مربوط به فعالیت بدنی را مشخص سازد.

آموزش کارکنان مدرسه برای تضمین ایمنی کودک نقشی کلیدی دارد. ضروری است که دست‌کم یک یا دو نفر از کارکنان (مانند مربی بهداشت یا فرد مسئول) آموزش‌های کامل را دریافت کنند و سایر افرادی که با کودک در تماس هستند (معلمان، مربیان) نیز با اصول اولیه، نحوه تشخیص و درمان شرایط اضطراری، به‌ویژه افت قند خون و روش استفاده از گلوکاگون، آشنا باشند. تکرار دوره‌ای این آموزش‌ها اهمیت دارد.

مدیریت وعده ناهار نیز نیازمند برنامه‌ریزی است، چه از طریق کسب اطلاع دقیق از منو و محتوای کربوهیدرات غذای مدرسه و چه با ارسال ناهار از خانه که امکان کنترل بیشتری را فراهم می‌کند. هماهنگی در مورد مسئولیت شمارش کربوهیدرات و زمان‌بندی مناسب تزریق انسولین (معمولاً پیش از صرف غذا) ضروری است.

رویدادهای خاص مانند جشن‌ها و اردوها برنامه‌ریزی ویژه‌تری می‌طلبند. اطلاع‌رسانی متقابل بین خانه و مدرسه، مدیریت هوشمندانه خوراکی‌ها در جشن‌ها (با هدف مشارکت کودک)، اطمینان از حضور فرد آموزش‌دیده و همراه داشتن تمام تجهیزات لازم در طول اردوها، و تنظیم دقیق برنامه انسولین و میان‌وعده‌ها متناسب با فعالیت‌های غیرمعمول، از الزامات این موقعیت‌ها هستند.

در نهایت، برقراری کانال‌های ارتباطی مشخص و مؤثر برای تبادل اطلاعات روزانه و برگزاری جلسات هماهنگی دوره‌ای بین خانه و مدرسه امری ضروری است. در این میان، بهره‌گیری از فناوری‌های نوین مانند پایش مداوم قند خون (CGM) با قابلیت اشتراک‌گذاری داده‌ها، می‌تواند فرآیند نظارت و مدیریت دیابت در مدرسه را، به‌ویژه برای کودکان کم‌سن‌تر، به طور قابل توجهی تسهیل کرده و امکان مداخله به موقع را فراهم آورد.

تنقلات برای کودک دیابتی

میان‌وعده‌ها نقشی کلیدی در برنامه غذایی روزانه کودکان دیابتی دارند و اهداف مهمی چون پیشگیری از افت قند خون (هیپوگلیسمی)، به‌ویژه هنگام فعالیت بدنی یا در طول شب، تأمین انرژی لازم برای رشد و فعالیت‌های روزمره، و کنترل احساس گرسنگی بین وعده‌های اصلی را دنبال می‌کنند.

انتخاب صحیح تنقلات به معنای گزینش مواد غذایی مغذی با تأثیر قابل پیش‌بینی بر قند خون است. اولویت با میان‌وعده‌هایی است که ترکیبی از کربوهیدرات، پروتئین و چربی سالم را ارائه می‌دهند، زیرا این ترکیب به احساس سیری بیشتر و پایداری بهتر قند خون کمک می‌کند. گزینه‌های با شاخص گلیسمی (GI) پایین‌تر نیز انتخاب‌های مطلوب‌تری هستند. نکته حیاتی، کنترل اندازه سهم و شمارش دقیق کربوهیدرات موجود در میان‌وعده است؛ بسته به میزان کربوهیدرات و برنامه درمانی کودک، ممکن است نیاز به تزریق مقدار کمی انسولین سریع‌اثر (بولوس) باشد که این تصمیم باید با هماهنگی تیم پزشکی گرفته شود. ضمن پرهیز از مصرف مکرر تنقلات پرشکر و فرآوری‌نشده، می‌توان از میان‌وعده‌های “آزاد” (با کربوهیدرات بسیار ناچیز مانند برخی سبزیجات خام) برای کنترل گرسنگی بهره برد.

زمان‌بندی مصرف میان‌وعده‌ها نیز به اندازه انتخاب نوع آن‌ها اهمیت دارد. برنامه‌ریزی دقیق برای مصرف تنقلات قبل، حین یا بعد از فعالیت بدنی، با در نظر گرفتن شدت و مدت ورزش، سطح قند خون و انسولین فعال در بدن، ضروری است و نیاز به پایش دقیق قند دارد. همچنین، مصرف یک میان‌وعده مناسب (ترجیحاً حاوی کربوهیدرات پیچیده و پروتئین/چربی) قبل از خواب، ممکن است برای جلوگیری از افت قند شبانه، به‌خصوص پس از فعالیت زیاد یا با برخی رژیم‌های انسولینی، لازم باشد که نیاز قطعی به آن باید توسط تیم پزشکی تأیید گردد. در نهایت، صرف‌نظر از میان‌وعده‌های برنامه‌ریزی‌شده، همراه داشتن همیشگی کربوهیدرات سریع‌الاثر برای درمان افت قند احتمالی، یک اصل فراموش‌نشدنی است.

درمان قطعی دیابت در کودکان

دیابت نوع ۱، به عنوان یک بیماری خودایمنی مزمن، در حال حاضر درمان قطعی ندارد و مبتلایان، به ویژه کودکان، نیازمند مدیریت دقیق و مادام‌العمر از طریق تزریق انسولین، پایش منظم قند خون و پیروی از سبک زندگی سالم هستند. با وجود این چالش، خبر خوب آن است که جامعه علمی جهانی با جدیت و امیدواری، در حال پژوهش‌های گسترده‌ای برای یافتن درمان‌های مؤثرتر و در نهایت، دستیابی به درمان قطعی این بیماری است.

رویکردهای اصلی تحقیقات عمدتاً بر دو استراتژی کلیدی متمرکزند: نخست، متوقف کردن یا تعدیل حمله سیستم ایمنی به سلول‌های بتای پانکراس (سلول‌های تولیدکننده انسولین) و دوم، جایگزینی یا بازسازی سلول‌های بتای از دست رفته تا بدن دوباره قادر به تولید انسولین شود.

در حوزه ایمونوتراپی (ایمنی‌درمانی)، هدف اصلی “آموزش مجدد” یا تنظیم سیستم ایمنی بدن است تا از تخریب بیشتر سلول‌های بتا جلوگیری شود. یک دستاورد مهم در این زمینه، داروی تپلیزومب (Teplizumab) است که تأییدیه FDA را به عنوان اولین دارو برای به تأخیر انداختن شروع علائم بالینی دیابت نوع ۱ در افراد پرخطر دریافت کرده است. تحقیقات دیگری نیز توسط شبکه‌های پژوهشی معتبر مانند TrialNet بر روی سایر داروهای تعدیل‌کننده سیستم ایمنی و همچنین توسعه واکسن‌های درمانی در جریان است.

در زمینه جایگزینی یا بازسازی سلول‌های بتا، گزینه‌های مختلفی در دست بررسی است. پیوند سلول‌های جزایر پانکراس یا کل پانکراس از اهداکنندگان فوت شده می‌تواند نیاز به تزریق انسولین را برطرف کند، اما با چالش‌هایی نظیر کمبود عضو اهدایی و لزوم مصرف داروهای قوی سرکوب‌کننده سیستم ایمنی برای جلوگیری از رد پیوند همراه است. یکی از مسیرهای بسیار امیدوارکننده، استفاده از سلول‌های بنیادی برای تولید انبوه سلول‌های بتای عملکردی در آزمایشگاه و سپس پیوند آن‌ها به بیماران است؛ نتایج اولیه کارآزمایی‌ها در این حوزه مثبت بوده است. برای غلبه بر مشکل رد پیوند و نیاز به داروهای سرکوبگر ایمنی، دانشمندان در حال توسعه فناوری کپسوله‌سازی هستند که سلول‌های پیوندی را درون پوشش‌های محافظی قرار می‌دهد. پژوهش‌های دیگری نیز بر تحریک رشد مجدد سلول‌های بتای باقی‌مانده، برنامه‌ریزی مجدد سلول‌های دیگر پانکراس برای تولید انسولین، و ژن‌درمانی متمرکز هستند.

محور مهم دیگر تحقیقات، پیشگیری از بروز دیابت نوع ۱ است. این امر شامل شناسایی افراد در معرض خطر بالا از طریق غربالگری‌های ژنتیکی و بررسی اتوآنتی‌بادی‌ها، و همچنین مطالعه دقیق عوامل محیطی مؤثر در شروع بیماری است. پروژه‌های بزرگی مانند TEDDY به بررسی نقش عواملی چون عفونت‌های ویروسی، رژیم غذایی در اوایل زندگی (مانند نقش احتمالی پروتئین شیر گاو) و تغییرات میکروبیوم روده می‌پردازند. مداخلات پیشگیرانه، مانند استفاده از تپلیزومب در افراد پرخطر، نیز بخشی از این تلاش‌هاست.

حمایت سازمان‌های تحقیقاتی بزرگ مانند JDRF (اکنون Breakthrough T1D) و مؤسسه ملی بهداشت آمریکا (NIH/NIDDK) نقشی حیاتی در تأمین بودجه و هدایت این پژوهش‌های پیشگامانه دارد.

سمانیک آخرین خبر از درمان دیابت نوع ۱ در جهان را در سایت خود گزارش می‌دهد.

دیابت به زبان ساده برای کودکان

صحبت کردن با کودک در مورد دیابت، به‌ویژه در روزهای ابتدایی پس از تشخیص که می‌تواند سرشار از ابهام و نگرانی باشد، اهمیت فوق‌العاده‌ای دارد. نحوه ارائه اطلاعات باید به گونه‌ای باشد که ضمن سادگی و قابل فهم بودن، نگاهی مثبت و متناسب با درک و سن کودک داشته باشد تا از بروز ترس و اضطراب بی‌مورد جلوگیری کرده و به او در پذیرش بهتر این وضعیت جدید کمک کند.

برای برقراری ارتباط مؤثر، به‌خصوص با کودکان کم‌سن‌وسال‌تر، استفاده از مثال‌ها و تشبیه‌های عینی بسیار راهگشاست. می‌توان مفهوم انرژی حاصل از غذا و نقش انسولین را با مثال ساده‌ای مانند نیاز ماشین به بنزین (انرژی) و کلید (انسولین) برای باز کردن در باک و رساندن بنزین به موتور (سلول‌ها) توضیح داد. باید به کودک به زبان ساده گفت که بدن او در حال حاضر این “کلید” را به اندازه کافی نمی‌سازد و به همین دلیل، نیاز است که از طریق تزریق یا پمپ، این کلید به بدن رسانده شود تا انرژی غذاها قابل استفاده باشد. به همین ترتیب، چک کردن قند خون را می‌توان به بررسی میزان بنزین باقی‌مانده در ماشین تشبیه کرد. با افزایش سن کودک، می‌توان توضیحات را دقیق‌تر کرد و مثلاً به نقش پانکراس اشاره نمود.

در کنار توضیحات ساده، انتقال پیام‌های کلیدی و حفظ نگاه مثبت ضروری است. باید به کودک اطمینان داد که دیابت یک بیماری مسری نیست و ابتلا به آن تقصیر هیچ‌کس، نه خود کودک و نه والدینش، نیست و ربطی به خوردن شیرینی‌جات ندارد. مهم‌تر از همه، باید بر توانمندی کودک تأکید کرد؛ اینکه او با وجود دیابت می‌تواند همچنان به بازی، ورزش، تحصیل و تمام فعالیت‌های مورد علاقه‌اش بپردازد و زندگی شاد و پرباری داشته باشد. عادی‌سازی وضعیت با اشاره به اینکه افراد زیادی در سراسر دنیا با دیابت زندگی می‌کنند نیز می‌تواند مفید باشد.

برای جذاب‌تر کردن و تسهیل درک مفاهیم، می‌توان از ابزارهای کمکی متنوعی بهره برد. کتاب‌های داستان با شخصیت‌های کودک یا حیوانی که دیابت دارند، عروسک‌های آموزشی که می‌توان اقدامات مراقبتی دیابت را روی آن‌ها تمرین کرد، و همچنین اپلیکیشن‌ها، بازی‌ها یا انیمیشن‌های مناسب سن کودک، همگی می‌توانند در این مسیر یاری‌رسان باشند.

علاوه بر این، مشارکت دادن فعالانه کودک در مدیریت دیابتش، متناسب با سن و توانایی‌های او، نقشی کلیدی در افزایش حس پذیرش، مسئولیت‌پذیری، اعتماد به نفس و یادگیری مهارت‌های خودمدیریتی دارد. این مشارکت می‌تواند از کارهای ساده‌ای مانند انتخاب انگشت برای تست قند یا محل تزریق شروع شده و با بالا رفتن سن، به تدریج به کمک در شمارش کربوهیدرات میان‌وعده‌ها یا آماده‌سازی تزریق گسترش یابد. در تمام این مراحل، ایجاد و حفظ فضایی مثبت، حمایت‌گر و به دور از هرگونه قضاوت یا سرزنش، اصلی‌ترین وظیفه والدین و مراقبین است تا کودک احساس امنیت و توانمندی کند.

چالش دیابت عصبی در کودکان

شاید اصطلاح “دیابت عصبی” یا “قند عصبی” را شنیده باشید؛ این عبارات عامیانه هستند و یک نوع دیابت مجزا محسوب نمی‌شوند، بلکه به تأثیر واقعی استرس و فشارهای روانی بر سطح قند خون، به‌خصوص در افراد مبتلا به دیابت، اشاره دارند. درک این ارتباط، گامی مهم در مدیریت بهتر دیابت کودکان است.

هنگامی که بدن کودک با استرس (چه جسمی مانند بیماری، چه روانی مانند اضطراب) مواجه می‌شود، هورمون‌هایی مانند کورتیزول و آدرنالین آزاد می‌کند. این هورمون‌ها به طور طبیعی باعث افزایش آزادسازی قند از کبد و کاهش حساسیت سلول‌ها به انسولین می‌شوند که نتیجه آن، بالا رفتن قند خون است. در بدن افراد بدون دیابت، پانکراس با ترشح بیشتر انسولین این وضعیت را کنترل می‌کند، اما در کودکان دیابتی به دلیل مشکل در تولید یا عملکرد انسولین، این مکانیسم جبرانی مختل است.

در نتیجه، استرس می‌تواند باعث نوسانات غیرقابل پیش‌بینی قند خون در کودکان مبتلا به دیابت نوع ۱ شود؛ این نوسانات اغلب به صورت افزایش قند خون (هیپرگلیسمی) بروز می‌کند، اما گاهی، به‌ویژه در استرس‌های ناگهانی، ممکن است به کاهش قند خون (هیپوگلیسمی) نیز منجر شود. در دیابت نوع ۲، استرس معمولاً با تشدید مقاومت به انسولین، باعث افزایش قند خون می‌گردد. برخی شواهد حتی نشان می‌دهند استرس مزمن ممکن است در بروز دیابت نوع ۱ در افراد مستعد نقش داشته باشد.

مدیریت این تأثیرات نیازمند یک رویکرد چندجانبه است:

1. شناسایی عوامل استرس‌زا: کمک به کودک برای شناخت موقعیت‌ها یا احساساتی که موجب استرس او می‌شوند.
2. آموزش مهارت‌های مقابله: ترویج راهکارهای سالمی چون فعالیت بدنی منظم، تکنیک‌های آرام‌سازی، خواب کافی، پرداختن به علایق و گفتگو در مورد احساسات.
3. پایش دقیق قند خون: افزایش دفعات اندازه‌گیری قند خون در دوره‌های استرس‌زا برای تشخیص سریع تغییرات.
4. همکاری با تیم پزشکی: مشورت با پزشک و متخصص تغذیه برای تنظیم احتمالی برنامه درمانی (دوز انسولین یا رژیم غذایی).
5. حمایت تخصصی: در صورت نیاز، بهره‌گیری از کمک متخصصان بهداشت روان.

نکته بسیار مهم این است که به کودک اطمینان دهیم نوسانات قند خون در زمان استرس طبیعی بوده و تقصیر او نیست، اما یادگیری نحوه مدیریت آن، بخشی ضروری از فرایند زندگی موفق با دیابت است.